راهي كه نماز جمعه تهران طي كرد از سيد محمود طالقاني تا كاظم صديقي

منبع: روزنامه اعتماد

از پنج مرداد 58 تا پنج مرداد 90 دانشگاه تهران امام جمعه‌هاي مختلفي را به خود ديده، از آيت‌الله سيد محمود طالقاني تا حجت‌الاسلام كاظم صديقي. حوادث و رويدادهايي كه در اين 31 سال در نماز جمعه تهران به وقوع پيوست حتي سمت و سوي سياسي كشور را دستخوش تحولات عميقي كرد به گونه‌يي كه تريبون نماز جمعه در مواقعي سمت و سوي آراي انتخاباتي مردم را متوجه شخص مورد اشاره خطيب جمعه البته به صورت غيرمستقيم كرده است. هر چند امام جمعه نبايد جهت‌گيري سياسي خاصي در بيان خطبه‌هاي خود داشته باشد ولي تنها اشارات خطيب جمعه كافي است كه افكار عمومي از اين سخنان نيت خواني كنند. آيت‌الله سيد محمود طالقاني كه نخستين امام جمعه تهران محسوب مي‌شود در حالي عهده‌دار اين مسووليت شد كه پيش از انقلاب هم به همراه آيت‌الله طباطبايي در اين مسووليت ايفاي نقش مي‌كرد. اعظم طالقاني در ارتباط با مهم‌ترين مباحث مطرح شده از سوي پدر در نخستين نماز جمعه مي‌گويد: «به پدر اصرار مي‌كردم كه من هم با ايشان به دانشگاه تهران بيايم. يك‌بار كه با ماشين به سمت نماز جمعه مي‌رفتيم شور و اشتياق مردم به حدي بود كه روي ماشين مي‌ريختند و من به سختي مجبور شدم از ماشين پياده شود. مرحوم طالقاني در نماز جمعه همه را نقد مي‌كرد و اگر گروه و دسته‌يي حركت مثبتي انجام مي‌داد درصدد تقويت و تشويق آن برمي‌آمد. خصوصيت نماز جمعه در زمان ايشان اين بود كه يك‌سويه و يك بُعدي نبود. جمعيت حاضر در نماز جمعه تاييد روش و منش مرحوم طالقاني در نماز جمعه بود. ايشان در همان خطبه اول نماز، فلسفه و تاريخچه نماز جمعه را در تاريخ اسلام مطرح كردند و معتقد بودند حركت اوليه تاسيس اجتماع توحيدي و خدايي، اجتماع قسط و عدل الهي در دنياي آن روز با نماز جمعه شروع شد، اما بعد از درگذشت آيت‌الله طالقاني شخصيت‌هاي مختلفي در قامت امام جمعه تهران ظاهر شدند و تاكنون نيز برخي از آنها اين مسووليت را بر عهده دارند از جمله آيت‌الله خامنه‌‌اي و آيت‌الله هاشمي كه خطبه‌هاي اين دو شخصيت طراز اول كشور هميشه در كانون توجهات بوده است. آيت‌الله طالقاني تا زمان ارتحال خود تنها شش نماز جمعه و يك نماز عيد فطر را اقامه كرد. همين تعداد اندك نمازجمعه اما بسيار حاشيه‌ساز بود. از حضور اعضاي سازمان منافقين به عنوان برگزاركنندگان نمازجمعه گرفته تا خطبه‌هاي آيت‌الله، تيترهاي فراواني در مطبوعات ساخت. مهدي بازرگان و محمد مجتهد شبستري دو سخنران پيش از خطبه‌هاي نماز جمعه‌هاي وي بودند. يكي از جنجالي‌ترين نماز جمعه‌هاي اين امام جمعه 69 ساله، آخرين نماز او بود چه آنكه مرحوم طالقاني در خطبه دوم آخرين نماز جمعه‌يي كه اقامه كرد با اشاره به رسالت پيامبر اكرم (ص) گفته بود: «... اين پيامبر آمد اين غل‌ها را بگشايد. اينها هدف اين پيامبر بود. يعني آزاد كردن مردم، آزاد كردن از تحميلات طبقاتي، آزاد كردن از انديشه‌هاي شركي كه تحميل شده، آزاد كردن از احكام و قوانيني كه به سود يك گروه و يك طبقه بر ديگران تحميل شده، اين رسالت پيامبر شما بود ، در مقابل فرهنگ تحميلي، در برابر اقتصاد تحميلي، در برابر قوانين تحميلي، در برابر محدوديت‌هاي پليسي كه گاهي به اسم دين بر مردم تحميل مي‌شد كه از همه خطرناك‌تر يعني آنچه را كه احبار و رهبان و همكاري آنها با طبقات ممتاز بر مردم تحميل كرده بودند به نام دين. اين خطرناك‌ترين تحميلات است، يعني آنچه كه از خدا نيست، از جانب حق نيست، آنها را به اسم خدا به دست و پاي مردم ببندند و مردم را از حكومت حياتي باز دارند، حق اعتراض به كسي ندهند، حق انتقاد ندهند، حق فعاليت آزاد به مردم و مسلمان‌ها و مردم آزاده دنيا ندهند هر كه استبداد كند در كارهاي خودش هلاك مي‌شود، اميدواريم كه همه ما هوشيار بشويم. فرد فرد مسووليت قبول بكنيم و اين مسائل عظيم اسلامي را پياده بكنيم، خودرايي و خودخواهي را كنار بگذاريم، گروه‌خواهي، فرصت‌طلبي و تحميل عقيده يا خداي نخواسته زير پرده دين را كنار بگذاريم و بياييم با مردم، با دردمندها، با رنج كشيده‌ها و با محروم‌ها هم صدا بشويم.» دومين امام جمعه تهران آيت‌الله حسينعلي منتظري بود كه پس از ارتحال آيت‌الله طالقاني، امام(ره) حكم رسمي امامت جمعه تهران را براي وي صادر كرد. جواد مقصودي، عضو موسس حزب موتلفه اسلامي كه قريب 27 سال رياست ستاد نمازجمعه تهران را بر عهده داشت، در اين خصوص مي‌گويد: « آقاي طالقاني كه فوت كردند ساعت هفت همان شب امام، آقاي منتظري را معرفي كردند. از همان جا شهيد مظلوم دكتر بهشتي، شهيد دكتر باهنر و مرحوم شفيق گفتند برويد ستاد نماز جمعه را دست بگيريد. فكر مي‌كرديم با منافقين و ليبرال‌هايي كه در اين نهاد نفوذ كرده بودند، درگير مي‌شويم. ولي آنها ترسيدند و طرف ما نيامدند. البته هر مقدار وسايل و امكانات آنجا بود را بردند. حتي كانتينري كه مرحوم آيت‌الله طالقاني روي آن خطبه مي‌خواندند را هم بردند. خودمان داربستي درست كرديم و امكانات ضروري را فراهم كرديم.» آيت‌الله منتظري با اقامه 18 نمازجمعه از تاريخ 23 شهريور 1358 تا 21 دي 1358، دوران كوتاهي را به عنوان امام جمعه تهران بود و پس از آن به قم برگشت و امام جمعه قم شد. نمازجمعه‌هاي وي حاشيه‌سازتر از آيت‌الله طالقاني بود، اما به دليل ملاحظات سياسي كمتر به مطبوعات كشيده مي‌شد. يكي از نكاتي كه توسط آيت‌الله منتظري در خطبه‌هاي نمازجمعه مطرح شد لوكس بودن مترو و عدم ضرورت دنبال كردن آن پس از انقلاب بود. در اين دوره مسووليت ستاد نمازجمعه تهران عملا به دست نيروهاي حامي شهيد بهشتي افتاد و در كنار سخنراني بازرگان و مجتهد شبستري، سخنران‌هاي ديگري نيز براي پيش از خطبه‌ها دعوت شدند؛ شهيد دكتر بهشتي، شهيد باهنر، شهيد رجايي، عسگراولادي، جلال‌الدين فارسي، بني‌صدر، معين‌فر، محمدعلي هادي، ناطق‌نوري، هاشمي‌رفسنجاني و موسوي‌خوييني‌ها از اين جمله بودند. امامت جمعه مقام معظم رهبري سومين امام جمعه تهران آيت‌الله سيدعلي خامنه‌اي در 40‌سالگي به اين سمت منصوب شد. اگرچه دومين امام جمعه 12 سال جوان‌تر از امام جمعه نخست بود، اما سومين امام جمعه از او نيز 17 سال جوان‌تر بود. مقام معظم رهبري در آن زمان عضو شوراي انقلاب اسلامي بود و هيچ مسووليت اجرايي بر عهده نداشتند. از 24 دي سال 1358 به مدت 75 هفته متوالي تهران قرائت سوره جمعه را با تلاوت آيت‌الله خامنه‌اي شاهد بود تا در تاريخ شش تير 1360، هدف سوءقصد منافقين قرار گرفتند. جالب آنكه در نمازجمعه پنج تيرماه سخنران پيش از خطبه‌هاي آخرين نمازجمعه قبل از ترور ايشان، شهيد محمد منتظري بود كه دو روز بعد به شهادت رسيد. هاشمي و خطبه‌هاي جنجالي آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني نخستين امام جمعه موقت تهران و چهارمين خطيب جمعه پايتخت بود. او اگرچه در نخستين نمازجمعه در 12 تير 1360 ابراز اميدواري كرد كه «امامت موقت من طولاني نشود» اما با وجود عدم حضور اخيرش كه به تازگي وارد سال سوم شد، با اقامه بيش از 400 نمازجمعه بيشترين تعداد برپايي نماز جمعه را به خود اختصاص داده است؛ در پي مصدوميت امام جمعه موقت تهران با حكم شفاهي امام خميني(ره) به امامت جمعه تهران منصوب شد. نماز جمعه‌هاي هاشمي چند خصيصه ويژه داشت. نخست آنكه شايد سياسي‌ترين خطبه‌ها در ميان همه ائمه جمعه را به خود اختصاص مي‌داد. در بسياري از هفته‌هاي هشت سال دفاع مقدس با شنيدن صداي هاشمي از تريبون نمازجمعه همه به انتظار دريافت آخرين اخبار جنگ بودند و گاهي نيز مواضعي مي‌گرفت كه حتي مورد واكنش و حتي تخريب او از سوي مخالفانش مي‌شد. يكي از مشهورترين اين موضع‌گيري‌ها در آخرين نمازجمعه وي اتفاق افتاد كه همچنان بازتاب دارد. تذكر به مجريان انتخابات دوم خرداد درباره پرهيز از تقلب و دفاع از غلامحسين كرباسچي هنگام محاكمه وي، از جمله ماندگارترين خطبه‌هاي هاشمي محسوب مي‌شود. در دوره نقاهت امام جمعه تهران پس از ترور، پس از 11 هفته پياپي كه هاشمي‌رفسنجاني اقامه نماز كرد، امام(ره)، آيت‌الله موسوي‌اردبيلي را هم به عنوان امام جمعه موقت تهران منصوب كردند. وي شهريور 1368 پس از ارتحال امام خميني(ره) و موافقت مقام معظم رهبري با تقاضاي مكرر وي براي كناره‌گيري از مناصب اجرايي و بازگشت به قم كه از زمان امام مطرح مي‌شد، به قم بازگشت. در اين مدت اما اقامه نمازجمعه را تقريبا ماهي يك‌بار ادامه داد تا سرانجام با موافقت رهبر انقلاب با استعفاي وي از امامت جمعه تهران، سوم دي 1372 آخرين نمازجمعه توسط وي اقامه شد. امام جمعه آرام و اخلاقي سومين امام جمعه موقت تهران كه توسط امام خميني منصوب شد آيت‌الله امامي كاشاني بود. وي از هشت آبان 1360 آغاز به اقامه نماز جمعه كرد. ويژگي خاص خطبه‌هاي وي اتكاي بيشتر بر مضامين اخلاقي و فقدان جاذبه سياسي در كنار لحن آرام و طولاني بودن خطبه‌هاي وي است. وي كه از اعضاي فعال جامعه روحانيت مبارز بود و سابقه مبارزه طولاني‌مدت داشت، از امام حكم عضويت در شوراي نگهبان قانون اساسي را نيز دريافت كرده بود. امام جمعه شهيد چهارمين امام جمعه موقت تهران شهيد آيت‌الله رباني املشي بود. وي تنها سه نماز جمعه اقامه كرد. نخستين نمازجمعه وي در تاريخ 20 آذر 1360 بود و آخرين آن 8 مهر 1362. درباره اينكه چرا وي تنها سالي يك‌بار اقامه نمازجمعه كرد اطلاعات دقيقي در دست نيست، اما با شهادتش دوران كوتاه امامت جمعه تهران توسط وي به پايان رسيد. در برابر هاشمي‌رفسنجاني كه بيشترين نمازجمعه تهران را اقامه كرده است، مي‌توان نام وي را نوشت كه كمترين نمازجمعه را اقامه كرده است. آيت‌الله يزدي و خطبه‌هاي آتشين پنجمين خطيب جمعه موقت تهران آيت‌الله يزدي بود. وي كه در آن زمان از فقهاي شوراي نگهبان و از نزديك‌ترين اعضاي دفتر امام بود، ماجراي انتصاب خود را اينگونه بيان مي‌كند كه به علت جلسه مهم ميان سران قوا و عدم حضور ديگر ائمه جمعه موقت، از سوي امام خميني(ره) به امامت جمعه منصوب مي‌شود. اما بنابر نقل وي به دليل حضور شناخته شده‌اش به عنوان سخنران پيش از خطبه‌ها، برخي از حاضرين تا پايان خطبه‌ها گمان برده بودند كه او سخنران قبل از خطيب است. خطبه‌هاي وي يكي از پرانعكاس‌ترين خطبه‌ها بوده است. محافظان آيت‌الله يزدي نقل مي‌كنند كه وي با چنان شوري خطبه‌ها را قرائت مي‌كرد كه هر لحظه نگران سقوط تريبون از جايگاه نمازجمعه بوديم. از سوي ديگر استعفاي چندين باره او مورد قبول قرار نمي‌گيرد تا با وخامت حال جسمي وي، در نهايت خطبه‌هاي جمعه 30 خرداد 1382، آخرين نمازجمعه وي قرار مي‌گيرد. آيت‌الله جنتي، امام جمعه‌يي براي تمام فصول با حضور كمرنگ‌تر برخي ائمه جمعه، آيت‌الله جنتي كه پيش‌تر با حكم امام در اهواز، شيراز و قم اقامه نمازجمعه كرده بود، در فروردين 1371 توسط مقام معظم رهبري به امامت جمعه موقت تهران منصوب شد. اگرچه وي نزديك به 10 سال ديرتر از ساير ائمه جمعه قبل از خود به امامت جمعه تهران منصوب شد، اما تاكنون قريب به 250 نمازجمعه در تهران اقامه كرده و از متقدمين در تعدد خطبه است. آيت‌الله جنتي به واسطه مسووليت در شوراي نگهبان قانون اساسي و صراحت بيان در نقد انحرافات سياسي و اجتماعي، يكي از جنجالي‌ترين خطباي جمعه تهران محسوب مي‌شود. پس از انتصاب سيد احمد خاتمي به امامت جمعه تهران، وي در خطبه‌ها از سمت خود استعفا كرد كه مورد موافقت رهبري قرار نگرفت. با استعفاي ائمه جمعه موقت تهران به دلايل گوناگون، تعداد ائمه جمعه موقت به سه نفر رسيده بود. در اين مقطع پيشنهادهايي براي افزايش ائمه جمعه واصل مي‌شد. در نهايت دوم دي 1384، اندكي پس از بازگشت اصولگرايان به صحنه سياسي، سيداحمد خاتمي به امامت جمعه موقت تهران منصوب شد. شهريور 1388، دهمين امام جمعه موقت تهران از ميان اساتيد اخلاق منصوب شد. وي كه رييس دادگاه انتظامي قضات است، بيشتر به وجهه اخلاقي‌اش شناخته مي‌شود و در مجالس هيات‌ها حضور پيدا مي‌كند. او حجت‌الاسلام كاظم صديقي است كه بعد از عدم حضور هاشمي‌رفسنجاني در جايگاه امام جمعه تاكنون در اين مسووليت ايفاي نقش مي‌كند.